Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

art. 1. więcej Art. 1. 1. Uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy
ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od
rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r.
do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany
z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie
wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór
przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom.
2. Przepis ust. 1 stosuje się również, jeżeli czyn został popełniony w celu
uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność, o której mowa
w tym przepisie.
3. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się, jeżeli dobro poświęcone pozostawało
w rażącej dysproporcji do dobra, które uzyskano lub zamierzano uzyskać, albo sposób
działania lub zastosowany środek były rażąco niewspółmierne do zamierzonego lub
osiągniętego skutku.
4. (uchylony)

art. 2. więcej Art. 2. 1. Nieważność orzeczenia stwierdza sąd okręgowy albo wojskowy sąd
okręgowy, jeżeli zgodnie z obowiązującymi przepisami w dniu wejścia w życie
ustawy właściwy do rozpoznania sprawy o czyn będący przedmiotem tego orzeczenia
jest sąd wojskowy. Stwierdzenie nieważności orzeczenia uznaje się za równoznaczne
z uniewinnieniem.
2. Miejscowo właściwy do stwierdzenia nieważności jest sąd, w którego okręgu,
określonym przepisami obowiązującymi w dniu wejścia w życie ustawy, wydane
zostało przez organ I instancji orzeczenie będące przedmiotem postępowania
o unieważnienie.
3. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według przepisu ust. 2,
sprawę rozpoznaje odpowiednio Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie lub
Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie.

art. 3. więcej Art. 3. 1. Stwierdzenie nieważności orzeczenia następuje na wniosek Rzecznika
Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości, prokuratora, osoby represjonowanej,
osoby uprawnionej do składania na jej korzyść środków odwoławczych, a w razie
śmierci, nieobecności w kraju lub choroby psychicznej osoby represjonowanej, także
jej krewnego w linii prostej, przysposabiającego lub przysposobionego, rodzeństwa
oraz małżonka; jak również organizacji zrzeszającej osoby represjonowane za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
2. Sąd orzeka na posiedzeniu na podstawie akt postępowania organu, który wydał
orzeczenie, a w miarę potrzeby przeprowadza dalsze postępowanie dowodowe.
3. Na postanowienie w przedmiocie nieważności orzeczenia przysługuje
zażalenie podmiotom, o których mowa w ust. 1.
4. Jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej, w postępowaniu o stwierdzenie
nieważności orzeczenia mają odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu
postępowania karnego, z tym że udział prokuratora w posiedzeniu o stwierdzenie
nieważności jest obowiązkowy. W posiedzeniu ma prawo wziąć udział osoba
represjonowana, osoba uprawniona do składania na jej korzyść środków
odwoławczych, a w razie śmierci, nieobecności w kraju lub choroby psychicznej
osoby represjonowanej, także jej krewny w linii prostej, przysposabiający lub
przysposobiony, rodzeństwo oraz małżonek, a ponadto, za zgodą sądu, inne osoby.
Z przebiegu posiedzenia sporządza się protokół.

art. 4. więcej Art. 4. Stwierdzeniu nieważności orzeczenia nie stoi na przeszkodzie wykonanie
kary, zastosowanie amnestii lub abolicji, zatarcie skazania, akt łaski, przedawnienie,
zadośćuczynienie, śmierć osoby represjonowanej, której orzeczenie dotyczy,
zawieszenie postępowania lub jego umorzenie z innych powodów niż te, o których
mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego.

art. 5. więcej Art. 5. 1. Stwierdzając nieważność orzeczenia, sąd może orzec, na wniosek
podmiotów, o których mowa w art. 3 ust. 1, o podaniu treści postanowienia do
publicznej wiadomości w szczególny sposób.
2. Na postanowienie przysługuje zażalenie podmiotom, o których mowa w art. 3 ust. 1.

art. 6. więcej Art. 6. Stwierdzając nieważność orzeczenia, sąd poucza osoby uprawnione
o przysługujących im uprawnieniach do żądania odszkodowania za poniesioną szkodę
i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

art. 7. więcej Art. 7. 1. Sąd pozostawia bez rozpoznania wniosek, o którym mowa w art. 3
ust. 1, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z powodów,
o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego.
2. Na postanowienie przysługuje zażalenie podmiotom, o których mowa w art. 3 ust. 1.

art. 8. więcej Art. 8. 1. Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano
decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w
Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za
poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania lub
wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to
przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców.
1a. (utracił moc)
1b. (uchylony)
1c. (uchylony)
1d. (utracił moc)
2. Żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia należy zgłosić odpowiednio w
sądzie okręgowym lub wojskowym sądzie okręgowym, który wydał postanowienie o
stwierdzeniu nieważności orzeczenia, w terminie 10 lat od daty jego uprawomocnienia się.
2a. Uprawnienia określone w ust. 1 przysługują również osobom, mieszkającym
obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowanym przez radzieckie organy
ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym
terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na
terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia
1 stycznia 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności. Żądanie odszkodowania i
zadośćuczynienia należy zgłosić w sądzie okręgowym, w którego okręgu zamieszkuje
osoba składająca żądanie; sąd ten jest właściwy do rozpoznania sprawy. Przepis art. 1
ust. 3 stosuje się odpowiednio, zaś przepisy art. 9–11 nie mają zastosowania.
2b. Przez działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o której
mowa w ust. 2a, w odniesieniu do osób represjonowanych na terytorium Polski
w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim poza obecnym terytorium Polski, należy
rozumieć działalność w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 5 lutego 1946 r.
2c. Żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia za szkodę i krzywdę wynikłe z
wydania lub wykonania decyzji, o której mowa w ust. 1, należy zgłosić w sądzie
okręgowym, w którego okręgu zamieszkuje osoba składająca żądanie.
2d. Odpis żądania, o którym mowa w ust. 2, sąd doręcza prokuratorowi z urzędu.
3. W postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie mają odpowiednie
zastosowanie przepisy rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, z wyjątkiem art. 555.
4. Przepis ust. 1 nie ma zastosowania, jeżeli w wyniku rewizji nadzwyczajnej,
kasacji lub wznowienia postępowania prawomocnie zasądzono odszkodowanie, chyba
że za jego zastosowaniem przemawiają względy słuszności.
5. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do osób, których działalność, w okresie będącym
podstawą stwierdzenia nieważności orzeczenia albo uznania za nieważne decyzji
określonej w ust. 1, stanowiła zaprzeczenie działalności na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego.
6. Przepisu ust. 2a nie stosuje się do osób, którym Szef Urzędu do Spraw
Kombatantów i Osób Represjonowanych przyznał świadczenie pieniężne na
podstawie ustawy z dnia 14 sierpnia 2020 r. o świadczeniu pieniężnym
przysługującym osobom zesłanym lub deportowanym przez władze Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich w latach 1936–1956 (Dz. U. poz. 1428).

Art. 8a. 1. Osobie, która w okresie od dnia 1 listopada 1982 r. do dnia 28 lutego
1983 r. pełniła czynną służbę wojskową, do której odbycia została powołana za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, przysługuje od Skarbu
Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
2. Przepisy art. 8 ust. 1 zdanie drugie, ust. 2c i ust. 3–5 stosuje się odpowiednio.

Art. 8b. 1. Dziecku matki pozbawionej wolności, wobec której stwierdzono
nieważność orzeczenia, które przebywało wraz z matką w więzieniu lub innym
miejscu odosobnienia lub którego matka w okresie ciąży przebywała w więzieniu lub
innym miejscu odosobnienia, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za
poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
2. Przepisy art. 8 ust. 1 zdanie drugie, ust. 2 oraz ust. 2d–5 stosuje się
odpowiednio.
3. Stwierdzenie nieważności orzeczenia, z uwzględnieniem art. 3 ust. 1, może
nastąpić także na wniosek dziecka, o którym mowa w ust. 1, a w razie jego śmierci –
także na wniosek jego małżonka, dzieci i rodziców.

art. 9. więcej Art. 9. Niezależnie od odszkodowania i zadośćuczynienia sąd może zasądzić od
Skarbu Państwa pokrycie w całości lub w części kosztów symbolicznego
upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej, jeżeli jej śmierć była skutkiem
wykonania orzeczenia uznanego za nieważne; przepisy art. 3 ust. 1 oraz art. 8 ust. 2
i 3 stosuje się odpowiednio.

art. 10. więcej Art. 10. 1. W przypadku stwierdzenia nieważności orzeczenia, osobie
uprawnionej zwraca się mienie, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz
Skarbu Państwa, oraz przedmioty zatrzymane w toku postępowania – z wyjątkiem
przedmiotów, których posiadanie jest zakazane lub wymaga zezwolenia – jeżeli
znajdują się one w posiadaniu państwowej jednostki organizacyjnej, a w razie
niemożności zwrotu – ich równowartość wypłaca się ze środków Funduszu
Reprywatyzacji, o którym mowa w art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowników (Dz. U. z 2019 r. poz. 2181
oraz z 2020 r. poz. 284 i 875).
2. W sprawach, o których mowa w ust. 1, Skarb Państwa jest reprezentowany
przez państwową jednostkę organizacyjną, w której władaniu jest mienie podlegające
zwrotowi lub mienie zatrzymane w toku postępowania. W przypadku braku takiej
jednostki Skarb Państwa jest reprezentowany przez organ administracji rządowej,
któremu przekazano do dysponowania mienie w wyniku orzeczenia sądu, o którym
mowa w art. 2 ust. 1. W przypadku braku takiej jednostki Skarb Państwa jest
reprezentowany przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych.

art. 11. więcej Art. 11. 1. Przepisy art. 8, art. 9 i art. 10 mają odpowiednie zastosowanie
również wobec osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności
orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono
z powodów, o których mowa w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego,
i nie zostało prawomocnie zasądzone odszkodowanie i zadośćuczynienie, a osoby te
były zatrzymane lub tymczasowo aresztowane. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się.
2. Przepis ust. 1 ma odpowiednie zastosowanie wobec osób pozbawionych życia
albo wolności przez organy, o których mowa w art. 1 ust. 1, bez przeprowadzenia
zakończonego orzeczeniem postępowania.
3. Przepisy art. 8b mają odpowiednie zastosowanie wobec dzieci osób, o których
mowa w ust. 1 i 2. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przedawniają się.

art. 12. więcej Art. 12. Sprawy o czyny lub z powodu działalności określonych w art. 1,
w których do dnia wejścia ustawy w życie nie rozpoznano wniesionej rewizji
nadzwyczajnej lub złożonego wniosku o wznowienie postępowania, przekazuje się
sądowi właściwemu według przepisów niniejszej ustawy.

art. 13. więcej Art. 13. Koszty postępowania w sprawach objętych ustawą, w tym z tytułu
ustanowienia pełnomocnika, ponosi Skarb Państwa.

art. 14. więcej Art. 14. Przepisy ustawy mają odpowiednie zastosowanie do orzeczeń
w sprawach o czyny, o których mowa w art. 1, wydanych przez organy Polskich Sił
Zbrojnych w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich niepodlegających
rządowi Rzeczypospolitej Polskiej, niezależnie od daty i miejsca ich wydania.

art. 15. więcej Art. 15. Ustawa wchodzi w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia.