Wyrok SA we Wrocławiu z 15 maja 2015 r. w sprawie o zapłatę.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 3 grudnia 2014 r., Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze oddalił powództwo J. J. skierowane przeciwko pozwanemu M. S. o zapłatę 833.333 zł z ustawowymi odsetkami od 01.10.2013 r. tytułem zachowku i orzekł o kosztach postępowania.

Sąd ten ustalił, że poza sporem jest że 4.05.1983 r., rodzice stron J. S. i W. S. przekazali pozwanemu M. S. jako następcy – gospodarstwo rolne o powierzchni 3,23 ha dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w L. IX Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z/s w L. prowadzi księgę wieczystą nr (...). Przekazanie gospodarstwa rolnego nastąpiło w oparciu o ustawę z 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. nr 40, poz. 268).

W wyniku przekazania gospodarstwa rolnego rodzice stron pobierali emerytury. Postanowieniem z dnia 27.02.2013 r., w sprawie VI Ns 103/13 Sąd Rejonowy w L. VI Zamiejscowy Wydział Cywilny z/s w L. stwierdził, że spadek po J. S. zmarłym 19.03.2008 r., nabyli: żona W. S. oraz dzieci J. J., M. S. i N. Ś. każdy po ¼, zaś spadek po W. S. zmarłej 8.06.2012 r., nabyły dzieci: J. J., M. S. i N. Ś. wszyscy po 1/3 części.

Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że jakkolwiek powód jako syn spadkodawców jest uprawniony do zachowku, to wskazując jako jego substrat gospodarstwo rolne rodziców przekazane w trybie powołanej wyżej ustawy następcy (pozwanemu) faktycznie nie wskazał masy spadkowej.

Sąd I instancji uznał, że wbrew twierdzeniom powoda pozwany nie otrzymał tegoż gospodarstwa rolnego jako darowizny.

Przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w oparciu o ustawę z 14.12.1982 r., o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidulanych i członków ich rodzin nie jest umową darowizny.

Przyczyną przekazania gospodarstwa rolnego była chęć uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Wspólną cechą z umową darowizny jest tylko nieodpłatne świadczenie.

Rodzice stron pobierali emerytury przyznane na mocy cyt. ustawy, co potwierdza zaświadczenie z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z 4.09.2014 r.

Wyrok ten zaskarżył powód. W apelacji zarzucił, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego została dokonana dla pozoru, jej cel nie był realizowany, a sama umowa służyła jedynie uzyskaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz pozbawienia powoda udziału w gospodarstwie po śmierci rodziców.

W ocenie skarżącego Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy oddalając wnioski dowodowe powoda.

Wskazując na powyższe wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty żądanej w pozwie, ewentualnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Jeleniej Górze do ponownego rozpoznania.

Pozwany w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja nie podlega uwzględnieniu.

Z punktu widzenia zachowku podstawowym zagadnieniem pozostaje kwestia uznania, czy wartość gospodarstwa rolnego przekazanego następcy dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku.

Należy zatem określić charakter prawny umowy z następcą, a w szczególności czy jest to darowizna.

Ocena Sądu Apelacyjnego jest tożsama ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, który z kolei zgodził się z poglądem zaprezentowanym przez pozwanego w odpowiedzi na pozew.

Dla porządku należy przypomnieć, że część autorów na gruncie ustawy z 27.10.1977 r., o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) i późniejszej ustawy z 14.12.1982 r., o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidulanych i członków ich rodzin (Dz. U. nr 40, poz. 268), prezentowała pogląd, że jest to darowizna.

Jednakże większość autorów z różnym uzasadnieniem uznała umowę przekazania za nowy typ umowy nazwanej, zbliżony lecz nie tożsamy z darowizną, względnie za umowę nienazwaną.

Przeważa pogląd, że nieodpłatna umowa z następcą nie jest darowizną (patrz szerzej Zachowek w polskim prawie spadkowym – Paweł Księzak, wyd. Lexis Nexis wyd 2 W-wa 2012, str. 292 i nast.).

Dominujące stanowisko judykatury sprzeciwiało się uznaniu umowy przekazania za darowiznę (patrz uchwała SN z 16.07.1980, III CZP 44/80, OSNCP 1981, nr 2-3 poz. 24, uchwała SN z 19.02.1991 r., III CZP 4/91, OSNCP 1991, nr 8-9, poz. 103, uchwała SN z 25.03.1992 III CZP 19/92, OSNCP 1992, nr 9 poz. 163, uchwała SN z 8.09.1993, III CZP 121/93, OSNCP 1994, nr 5 poz. 97, postan. SN z 4.10.2001, I CKN 402/00, OSNC 2002, nr 6, poz. 79).

Ważnym stanowiskiem linii orzecznictwa jest uchwała SN (7) z 25.11.2005 r. (II CZP 59/05 OSNC 2006, nr 5, poz. 79), która odnosiła się do przekazania gospodarstwa następcy na podstawie ustawy z 1977 r., ale należy ją odnieść także do ustawy z 1982 r. W uzasadnieniu uchwały stwierdza się m. in., że z porównania darowizny i umowy przekazania wynika, że jedyną cechą wspólną obu umów jest nieodpłatność świadczenia. Dla oceny charakteru prawnego umowy darowizny nie ma znaczenia indywidualizowany motw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia. Ustawa z 1977 r. (także z 1982 r.) natomiast uzależnia zawarcie umowy do spełnienia wielu przesłanek, przy czym zasadniczy motyw, którym kieruje się przekazujący nie sprowadza się do relacji między nim a następca, lecz do podmiotu, który przyjął obowiązek spełnienia świadczeń ubezpieczeniowych.

Rolnik przekazujący gospodarstwo rolne doznaje daleko idącego ograniczenia w wyborze następcy, co nie dotyczy darczyńcy. Zatem dość zgodne stanowisko większości doktryny i orzecznictwa, co do charakteru prawnego umowy z następcą rzutuje na problem obliczania substratu zachowku.

Sąd Apelacyjny zgadza się z poglądem, że umowa z następcą nie jest darowizną o której mowa w art. 888 i nast. k.c., lecz umową nazwaną o szczególnych cechach. Nie ma do niej zastosowania art. 993 k.c. Powód wywodził swoje roszczenie z zaprzeczenia takiemu poglądowi. W apelacji zarzucił także pozorność umowy przekazania, bowiem jej cel nie był realizowany, a umowa służyła uzyskaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Pozorność (art. 83 k.c.) występuje w każdym przypadku, gdy strony zgodnie ustalają, że co najmniej oświadczenie woli złożone przez jedną z nich nie będzie wywoływało wyrażonych w nim skutków prawnych.

W rozpoznawanej sprawie pozorności oświadczeń woli nie ma, bowiem zamiar wywołania skutków prawnych określonych w umowie z dnia 4 maja 1983 r. niewątpliwie wystąpił i to po obu stronach umowy. J. S. i W. S. przenieśli nieodpłatnie na rzecz swojego następcy M. S. własność gospodarstwa rolnego w trybie ustawy z 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin; M. S. wyraził na to zgodę i ustanowił na rzecz rodziców dożywotnią służebność osobistą.

Na przestrzeni wielu lat strony tej umowy realizowały jej postanowienia, a rodzice stron otrzymywali przewidziane tą ustawą emerytury.

Skutki prawne tej umowy zostały więc zrealizowane. Nie było żadnego „potajemnego” porozumienia, a zwłaszcza darowizny pod pozorem przekazania następcy gospodarstwa rolnego.

Chybione są także naruszenia prawa procesowego.

Istotną zasadą postępowania dowodowego jest to, że przedmiotem dowodu są fakty mające dla sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.). Te zaś fakty określać należy w odniesieniu do faktycznej i prawnej podstawy powództwa. Zdjęcia dotyczące braku upraw rolnych mające świadczyć o zaniechaniu produkcji rolnej nie mają dla sprawy istotnego znaczenia, bowiem pozwany jako właściciel gospodarstwa rolnego decydował, w warunkach gospodarki rynkowej, czy będzie ziemię uprawiał czy też nie.

Umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy nie nakłada na niego obowiązku „produkcji rolnej”. Jeżeli pozwany miał inny cel ekonomiczny to jako właściciela nie można go w realizacji prawa własności ograniczać. Powód nie uwzględnia okoliczności, że pozwany właścicielem nieruchomości rolnej jest ponad 30 lat, a zaświadczenie z 5.11.2014 r., Urzędu Miasta w Ś. jedynie potwierdza tę okoliczność. Nie było zatem podstaw do uznania, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy. Sąd ten odniósł się do tego co było przedmiotem sprawy, zbadał materialnoprawną podstawę żądania powoda. Przeanalizował żądanie pozwu i odniósł się do przepisów prawa materialnego stanowiącego podstawę jego rozstrzygnięcia.

Mają powyższe na względzie Sąd Apelacyjny oddalił apelację jak bezzasadną (art. 385 k.p.c.).

Orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego znajduje uzasadnienie w przepisie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.

MW