Wyrok SA w Białymstoku z 9 stycznia 2013 r. w sprawie o zachowek.

Sygn. akt I A Ca 714/12

WYROK

Dnia 9 stycznia 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący

:

SSA Bogusław Dobrowolski

Sędziowie

:

SA Małgorzata Dołęgowska (spr.)

SA Krzysztof Chojnowski

Protokolant

:

Sylwia Radek - Łuksza

po rozpoznaniu w dniu 9 stycznia 2013 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa T. M. (1)

przeciwko W. M.

o zachowek

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Łomży

z dnia 20 grudnia 2011 r. sygn. akt I C 462/11

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego 1.350 zł tytułem zwrotu części kosztów procesu za instancję odwoławczą i odstępuje od obciążania go tymi kosztami w pozostałym zakresie.

UZASADNIENIE

T. M. (1) wniósł o zasądzenie od W. M. kwoty 190.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, tytułem zachowku, w związku z przekazaniem przez jego ojca pozwanemu, mocą umowy darowizny z 8 grudnia 2004 r., gospodarstwa rolnego, które, wraz ze sprzedanymi pozwanemu gruntami leśnymi, wyczerpywało cały majątek spadkowy po ojcu powoda.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa wskazując, że przekazanie gospodarstwa rolnego nie nastąpiło na podstawie umowy darowizny i tym samym nie uwzględnia się go przy obliczaniu zachowku.

Wyrokiem z 20 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w Łomży oddalił powództwo i odstąpił od obciążania powoda kosztami procesu.

Sąd I instancji ustalił, że ojciec powoda - T. M. (2) był właścicielem gospodarstwa rolnego położonego w obrębie wsi K., gmina G., składającego się z nieruchomości rolnych, oznaczonych w ewidencji gruntów numerami: (...) oraz z udziału ¼ części w prawie własności działki oznaczonej nr (...). Na podstawie umowy z 8 grudnia 2004 r. przekazał to gospodarstwo nieodpłatnie pozwanemu. Umowa została zawarta w celu uzyskania przez ojca powoda renty strukturalnej. W umowie, przejmujący gospodarstwo pozwany oświadczył, że posiada i samodzielnie prowadzi gospodarstwo rolne o powierzchni ponad 22 ha oraz, że posiada kwalifikacje zawodowe do prowadzenia działalności rolniczej.

T. M. (2) zmarł 5 czerwca 2010 r. jako kawaler, a spadek po nim na podstawie ustawy nabył w całości syn - T. M. (1).

W ocenie Sądu Okręgowego umowa przekazania gospodarstwa rolnego, nie może być utożsamiana z umową darowizny uregulowaną w kodeksie cywilnym. Umowa ta została zawarta w trybie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Dz.U. Nr 229, poz. 2273) i nie prowadziła sama przez się do bezpłatnego świadczenia na rzecz pozwanego kosztem majątku ojca powoda. Aby przejąć gospodarstwo pozwany musiał spełniać szereg warunków opisanych w umowie, natomiast ojciec powoda uzyskał prawo do renty strukturalnej. Sąd zważył, że umowa nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego ma niejednorodny charakter. Zawiera w sobie elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeń społecznych i cywilnego oraz wywiera skutki w zakresie tych gałęzi prawa. Powyższe przemawia przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako typowa umowa darowizny.

W tym stanie rzeczy na podstawie art. 991 k.c. w zw. z art. 994 § 1 k.c. i art. 1000 k.c. Sąd oddalił powództwo. O kosztach procesu rozstrzygnął na podstawie art. 102 k.p.c., wskazując na szczególny charakter przedmiotu sprawy.

Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając rozstrzygnięcie w całości. Zarzucił przy tym:

1.  naruszenie art. 889 pkt 1 k.c. poprzez przyjęcie, że umowa przeniesienia własności gospodarstwa rolnego, pod tytułem darmym, nie stanowi umowy darowizny, w sytuacji, gdy dla uzyskania zamierzonych skutków prawnych (otrzymanie renty strukturalnej) wystarczająca była dzierżawa gospodarstwa albo jego sprzedaż na rzecz pozwanego,

2.  naruszenie art. 994 § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że darowizna uczyniona przez ojca powoda nie podlega zaliczeniu do spadku po nim i nie wpływa na obliczenie zachowku należnego powodowi.

Z uwagi na powyższe, powód wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie była zasadna.

Spór w niniejszej sprawie sprowadzał się do kwalifikacji prawnej umowy nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego z 8 grudnia 2004 r., w kontekście unormowania zawartego w art. 993 k.c., nakazującego uwzględnianie przy obliczaniu zachowku, dokonanych przez spadkodawcę, darowizn. Przy wykładni tego przepisu należy mieć na względzie, że o doliczeniu świadczenia do spadku (celem ustalenia substratu zachowku) nie decyduje ani przedmiot świadczenia spadkodawcy, ani też cel tego świadczenia. Istotne jest tylko to, aby miało ono postać „darowizny”, o której mowa w art. 888 i nast. kodeksu cywilnego ( por. postanowienie Sądu Najwyższego z 30 marca 2011 r., III CZP 136/10, Lex nr 844761).

Darowizna jest umową o przeniesienie praw majątkowych, w której świadczenie darczyńcy dokonywane jest pod tytułem darmym (negotia lucrativa), tj. nie łączy się z żadnym ekwiwalentnym świadczeniem ze strony osoby obdarowanej. Darowizna jest wyrazem szczodrobliwości darczyńcy i stanowi niejako prawzór nieodpłatnych czynności prawnych (por. L. Stecki, [w:] J. Rajski /red./, System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część szczegółowa. Tom 7, Warszawa 2001, s. 191). Okoliczność, że umowę darowizny definiuje przede wszystkim nieodpłatność świadczenia, nie oznacza, że każda czynność nieodpłatna jest darowizną. Tezie tej ustawodawca dał wyraz w art. 889 pkt 1 k.c., który wskazuje, że nie stanowi darowizny bezpłatne świadczenie, które wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu. Sąd Apelacyjny podziela wyrażony w orzecznictwie pogląd, że zawarte w art. 889 pkt 1 k.c. pojęcie „umów uregulowanych innymi przepisami kodeksu” należy rozumieć szeroko, bez ograniczania się do umów uregulowanych w przepisach kodeksu cywilnego – a z uwzględnieniem innych przepisów prawa (por. wyrok NSA w W. z 18 czerwca 2010 r., (...) 257/09, Lex nr 596346).

Sporna umowa z 8 grudnia 2004 r. została zawarta w celu uzyskania renty strukturalnej, której warunki nabycia określa ustawa z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie (Dz.U. Nr 52, poz. 539 – dalej: u.r.s.). Prawo do renty strukturalnej uzależnione jest od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej i przekazania gospodarstwa rolnego, przez które rozumie się odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności gruntów wchodzących w skład tego gospodarstwa, w drodze umowy (art. 3 ust. 1 pkt 4 i 5 w zw. z art. 2 pkt 5 u.r.s.). Ustawa wprawdzie nie tworzy odrębnej konstrukcji umowy przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną, jednak w zakresie w niej nieuregulowanym odsyła do ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 – dalej: u.społ.r.), która reguluje umowę z następcą – nie zaś do przepisów kodeksu cywilnego.

W judykaturze ugruntowany jest już pogląd, że nieodpłatna umowa z następcą, uregulowana w art. 84 i nast. u.społ.r., jest odrębnym od darowizny typem cywilnoprawnej umowy nazwanej (por. wyroki Sądu Najwyższego z 4 lutego 1997 r., III CKN 26/96, OSNC 1997/6-7/80; z 19 lutego 1997 r., III CKN 9/97, Lex nr 496465 oraz z 16 maja 2000 r., IV CKN 34/00, Lex nr 52440). W uchwale z 19 lutego 1991 r. Sąd Najwyższy stwierdził natomiast wyraźnie, że wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku (III CZP 5/91, OSNC 1991/8-9/1-3). Wprawdzie pogląd ten został wyrażony na gruncie nieobowiązującej już ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140), jednak w uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że szczególny charakter umowy z następcą zachowany został również w późniejszej ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268) oraz w obowiązującej aktualnie - u.społ.r. Teza ta, na gruncie art. 59 , powołanej wyżej, ustawy z 14 grudnia 1982 r. została powtórzona w uchwale Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2012 r. (III CZP 29/12, OSNC 2013/1/7). W uchwale tej Sąd Najwyższy wyszczególnił te elementy umowy z następcą, które decydują o jej odrębnym, od umowy darowizny, charakterze. Wskazał mianowicie na przyczynę zawarcia umowy, którą jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego i której następstwem jest wzajemna zależność obowiązywania umowy i wypłaty świadczeń. Sąd Najwyższy podkreślił również, że wskutek zawarcia umowy z następcą dochodzi do powiązania swoistym węzłem prawnym nie tylko samych stron umowy (rolnika i następcy), ale również Państwa. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdził, że wspólna cecha umowy z następcą i umowy darowizny sprowadza się wyłącznie do nieodpłatności świadczenia; istotne natomiast znaczenie dla swoistości umowy przeniesienia gospodarstwa ma to, że przekazujący zapewnia sobie świadczenia ze środków państwowych, a gospodarstwo przejmuje osoba zdolna do osiągana lepszych efektów gospodarowania, przez co umowa spełnia cel gospodarczy i społeczny (por. uchwała z 16 lipca 1980 r., III CZP 44/80, OSNCP 1981/2-3/24).

Przekazanie gospodarstwa rolnego w zamian za uzyskanie prawa do renty strukturalnej wprawdzie nie następuje na podstawie „umowy z następcą”, jednak nie można nie zauważyć, że umowy te wykazują szereg istotnych podobieństw z punktu widzenia motywów i skutków ich zawarcia. Renta strukturalna została wprowadzona jako jeden z instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej UE służący koncentracji gruntów i powiększaniu gospodarstw rolnych (przy jednoczesnym ograniczaniu ich liczby), w ramach realizacji programu przemiany struktury agrarnej (por. uzasadnienie do projektu u.r.s., Sejm RP III kadencji, Nr druku 2315, www.sejm.gov.pl ). Przyznanie renty strukturalnej jest rekompensatą, a jednocześnie zachętą do przekazywania gospodarstw rolnych osobom młodszym celem podwyższenia poziomu ich nowoczesności i wydajności. Przy przekazaniu gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną (podobnie, jak w przypadku umowy z następcą) brak jest wspomnianego wcześniej elementu szczodrobliwości (bezinteresowności) umowy darowizny. Umowa przekazania gospodarstwa stanowi w istocie transakcję wiązaną, w której przekazujący, wprawdzie nie ze strony kontrahenta, ale jednak, oczekuje pewnego świadczenia zwrotnego. Również sam nabywca gospodarstwa rolnego, poza zgodą na przeniesienie na niego własności gospodarstwa (wystarczającą w przypadku darowizny) musi spełniać warunki dające gwarancję nie tylko należytego kontynuowania produkcji rolnej, ale także podwyższenia rentowności tego gospodarstwa. Od spełnienia tych warunków zależy otrzymanie przez rolnika świadczeń z tytułu renty strukturalnej, zaś w razie ich braku, do zawarcia umowy w ogóle nie dochodzi. Podobnie, jak w przypadku umowy z następcą, na skutek przekazania gospodarstwa za rentę strukturalną, powstaje „poszerzony węzeł prawny” angażujący Państwo, które do czasu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej finansowało bezpośrednio wypłatę rent, zaś po akcesji, wykorzystuje na ten cel przede wszystkim środki z budżetu UE.

Z powyższego wynika, że odesłanie zawarte w art. 1 ust. 2 u.r.s. jest wyrazem istnienia spójności w polityce agrarnej oraz funkcjonowania regulacji obu ustaw w ramach szeroko pojmowanego systemu zabezpieczenia socjalnego rolników. (...) ten, poza podstawami powiązania świadczeń pieniężnych z zaprzestaniem prowadzenia gospodarki rolnej, wyraża się także w komplementarności uregulowań dotyczących okresów przysługiwania tych świadczeń rolnikowi. Mianowicie, u.r.s. reguluje zasady przyznawania świadczeń rolnikom będącym w wieku przedemerytalnym (o 5 lat niższym od wieku emerytalnego) i stanowi, że renta strukturalna wypłacana jest maksymalnie przez 5 lat, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia przez rolnika wieku emerytalnego albo nabycia prawa do renty lub emerytury rolniczej z ubezpieczenia społecznego (art. 14 ). Dlatego też, zdaniem Sądu Apelacyjnego, spójna systemowo powinna być również ocena charakteru prawnego umowy przekazania gospodarstwa rolnego. Rezultatem takiej właśnie oceny jest teza, że umowa, której przedmiotem jest nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną, w sytuacji gdy strony nie przypisały jej wyraźnie charakteru umowy darowizny, nie wywiera skutków prawnych, zastrzeżonych dla tego rodzaju umowy. W konsekwencji, wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę na podstawie takiej umowy nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku.

Tezę tą wzmacnia również konstrukcja samej instytucji zachowku, w której zaliczanie darowizn dokonywane jest w istocie w drodze wyjątku od zasady ustalania zachowku w oparciu o stan czynny masy spadkowej. W tej sytuacji darowiznę należy pojmować ściśle - jako odrębny typ umowy, nie zaś jako każde inne bezpłatne przysporzenie, dokonane na podstawie umowy uregulowanej poza przepisami art. 888 – 902 kodeksu cywilnego.

Z uwagi na powyższe, za trafny należało uznać wniosek Sądu I instancji o nie przysługiwaniu powodowi względem pozwanego roszczenia z tytułu zachowku – z samej zasady.

Dlatego też, na podstawie art. 385 k.p.c., Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

O kosztach procesu za instancję odwoławczą Sąd Apelacyjny rozstrzygnął na podstawie art. 102 k.p.c., mając na uwadze trudną sytuację finansową powoda. W związku z tym zasądził od powoda na rzecz pozwanego jedynie połowę należnych mu kosztów zastępstwa prawnego (½ z 2.700 zł - § 6 pkt 6 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu /Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm./).