Wyrok SA we Wrocławiu z 30 maja 2014 r. w sprawie o ustalenie.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2013 r., sygn. akt I C 983/13, Sąd Okręgowy we Wrocławiu Wydział I Cywilny w pkt I oddalił powództwo; w pkt II nie obciążył powodów obowiązkiem zwrotu kosztów postępowania stronie pozwanej; w pkt III odstąpił od obciążania powodów brakującymi kosztami sądowymi.

W uzasadnieniu Sąd I instancji wskazał, że powodowie mieli interes prawny w żądaniu ustalenia istnienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej, której byli użytkownikami wieczystymi. Jednocześnie jednak powodowie nie wykazali, aby strony nadal łączył stosunek prawny użytkowania wieczystego przedmiotowej nieruchomości. Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, że przysługujące powodom prawo użytkowania wieczystego nieruchomości wygasło z dniem 14 marca 2011 r. Nieistotne dla rozstrzygnięcia były podnoszone przez powodów twierdzenia, że na spornym gruncie wybudowali dom, w którym obecnie zamieszkują, jak również, że przez cały okres trwania ich prawa, a także po jego wygaśnięciu uiszczali opłatę roczną z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości oraz podatek gruntowy. Jak podkreślił Sąd I instancji, ze względu na wymogi dotyczące formy czynności prawnej umowa o przedłużenie użytkowania wieczystego nie może być zawarta w sposób dorozumiany. Przesądziło to o oddaleniu przez Sąd Okręgowy wniosku powodów o dopuszczenie dowodów z dokumentów. Ponadto nie zasługiwał na uwzględnienie wniosek o dopuszczenie dowodu z przesłuchania stron, ponieważ fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy zostały dostatecznie wyjaśnione dowodami z dokumentów przedłożonych przez powodów. Podstawę orzeczenia o kosztach procesu zawartego w pkt II wyroku stanowił art. 102 k.p.c., natomiast orzeczenie o kosztach sądowych zawarte w pkt III wyroku zostało oparte na przepisie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Powodowie wnieśli od powyższego wyroku apelację wraz z wnioskiem o ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu, zaskarżając wyrok Sądu Okręgowego w zakresie pkt I i zarzucając mu:

- naruszenie prawa materialnego i Konstytucji RP w zakresie braku poszanowania prawa własności budynków powodów;

- błąd w ustaleniach faktycznych poprzez przyjęcie, że powodowie z wnioskiem o przedłużenie użytkowania wieczystego wystąpili do pozwanego 20 stycznia 2013 r.;

- niewyjaśnienie istotnych okoliczności sprawy poprzez oddalenie wniosków dowodowych powodów;

- pominięcie faktu, że powodowie złożyli do pozwanego we wrześniu 2012 r. wniosek o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o przedłużenie prawa wieczystego użytkowania, co powinno skutkować wszczęciem postępowania administracyjnego w tym zakresie;

- naruszenie prawa powodów do ustanowienia przez Sąd I instancji pełnomocnika z urzędu.

Ponadto powodowie zarzucili nieważność postępowania z uwagi na pozbawienie ich możności obrony swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.), z uwagi na fakt, że na tydzień przed terminem rozprawy powodowie złożyli w Sądzie I instancji wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, a nadto, że nieobecność powodów na rozprawie była spowodowana śmiercią w tym dniu osoby im bliskiej.

Wskazując na podniesione zarzuty, strona powodowa wniosła na podstawie art. 368 § 2 k.p.c. oraz art. 368 § 4 k.p.c. o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania. Jednocześnie powodowie wnieśli o przyznanie przez Sąd Apelacyjny pomocy prawnej z urzędu.

W uzasadnieniu powodowie wskazali, że ustalenie przez Sąd Okręgowy spełnienia przez nich przesłanki warunkującej dopuszczalność powództwa powinno skutkować merytorycznym rozpoznaniem sprawy. Argumentowali, że błędne było przyjęcie przez Sąd pierwszoinstancyjny, że powodowie wystąpili do strony pozwanej o przywrócenie terminu do przedłużenia prawa użytkowania wieczystego dopiero 20 stycznia 2013 r., podczas gdy z pisma powodów z dnia 12 września 2012 r. wynika, że z takim wnioskiem wystąpili w dacie tego pisma. Ponadto Sąd Okręgowy nie poczynił ustaleń w kierunku działań strony pozwanej co do sposobu załatwienia wniosku o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o przedłużenie użytkowania wieczystego. W ocenie powodów Sąd, oddalając wniosek o przyznanie im pełnomocnika z urzędu, pozbawił ich możności obrony praw, nie uwzględnił przy tym faktu całkowitego zwolnienia powodów od kosztów sądowych oraz nieporadności powodów spowodowanej ich zaawansowanym wiekiem.

Strona pozwana złożyła odpowiedź na apelację, w której wniosła o oddalenie apelacji w całości i zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów procesu za II instancję, tj. kosztów zastępstwa pełnomocnika wg norm przepisanych. W uzasadnieniu strona pozwana podniosła, że dla istnienia prawa użytkowania wieczystego nie ma znaczenia uiszczanie przez powodów podatku od nieruchomości oraz opłat za korzystanie z nieruchomości po wygaśnięciu prawa użytkowania wieczystego. Prawo użytkowania wieczystego nie może bowiem powstać w sposób dorozumiany. Ponadto w uzasadnieniu podkreślono, że nawet gdyby przyjąć, że wniosek został złożony 12 września 2012 r., to i tak nie ma to znaczenia w przedmiotowej sprawie, bowiem został on złożony po 14 marca 2011 r., a więc po wygaśnięciu prawa użytkowania wieczystego. Ponieważ nie została spełniona przesłanka z art. 236 § 2 k.c., tj. żądanie przedłużenia terminu prawa użytkowania wieczystego nieruchomości nie zostało zgłoszone w ciągu ostatnich 5 lat przed upływem zastrzeżonego w umowie terminu, przedłużenie terminu prawa użytkowania wieczystego przedmiotowej nieruchomości nie jest możliwe.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie.

W przedmiotowej sprawie powodowie zostali pozbawieni możności obrony swoich praw, a tym samym zaistniała przyczyna nieważności postępowania określona w art. 379 pkt 5 k.p.c.

Zgodnie ze stanowiskiem przyjmowanym w judykaturze pozbawienie strony możności jej praw polega na tym, że z powodu wadliwych czynności procesowych sądu lub strony przeciwnej nie mogła ona brać i nie brała udziału nie tylko w toku całego postępowania, ale także w jego istotnej części, przy czym chodzi o całkowite faktyczne pozbawienie możności obrony (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2002 r., II CKN 399/01, LEX nr 19607). Tak rozumiana podstawa nieważności postępowania nie następuje, jeżeli skutki tego uchybienia mogły być usunięte przed wydaniem wyroku w danej instancji (zob. m.in. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego: z dnia 10 czerwca 1974 r., II CR 155/74, OSPiKA 1975, z. 3, poz. 66, z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 416/98, OSNC 2000, nr 12, poz. 220, z dnia 10 stycznia 2001 r., I CKN 999/98, LEX nr 52705, z dnia 10 lipca 2002 r., II CKN 822/00, LEX nr 55519). Ocena, czy doszło do pozbawienia strony możności obrony jej praw, powinna być dokonywana przez pryzmat konkretnych okoliczności sprawy (zob. Komentarz do art. 379 k.p.c., [w:] H. Dolecki, T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Artykuły 367-505(37), wyd. II, LEX 2013, teza 14).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wśród przyczyn nieważności postępowania objętych zakresem cytowanego przepisu wymienia się zaniechanie rozpoznania wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu lub bezzasadne oddalenie takiego wniosku (zob. przytoczone powyżej postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2002 r., II CKN 399/01). Jednocześnie, zgodnie wykładnią przyjętą przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia 2009 r., sygn. akt I UK 195/09 (LEX nr 577812), wskazać należy, że odmowa przyznania fachowego pełnomocnika z urzędu – mimo spełnienia określonych warunków – może być kwalifikowana jako przyczyna nieważności postępowania z art. 379 pkt 5 k.p.c. tylko w sytuacjach, w których strona swoim zachowaniem wykazuje nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność, prowadzącą do tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy nie jest w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, okoliczności wskazane w zacytowanym powyżej wyroku Sądu Najwyższego miały miejsce w rozpatrywanej sprawie. Jak bowiem wynika z przebiegu postępowania przed Sądem Okręgowym, strona powodowa została pozbawiona prawa udziału w rozprawie, na której doszło do wydania wyroku. Powodowie zostali zwolnieni od kosztów sądowych w całości, a następnie na kilka dni przed terminem rozprawy złożyli wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Sad I instancji na rozprawie, będącej jedyną wyznaczoną w sprawie, przeprowadził postępowanie dowodowe, pominął dowód z przesłuchania powodów, oddalił ich wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu i powództwo oddalił. Powodowie nie stawili się na rozprawę. Należy przy tym podkreślić, że powodowie są osobami starszymi i niewykształconymi, co świadczy o ich nieporadności, uzasadniającej potrzebę skorzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika. W tej sytuacji Sąd pierwszoinstancyjny powinien był najpierw rozpoznać wniosek o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu, a dopiero po uprawomocnieniu się wydanego w tym przedmiocie postanowienia wyznaczyć termin rozprawy.

W przypadku nieważności postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw sąd drugiej instancji po uznaniu trafności tego zarzutu zgłoszonego w apelacji, bez względu na zasadność innych ewentualnie zarzutów apelacyjnych, musi uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania (zob. Komentarz do art. 379 k.p.c., [w:] H. Dolecki, T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Artykuły 367-505(37), wyd. II, LEX 2013, teza 13). Tym samym, wobec stwierdzenia w przedmiotowej sprawie nieważności postępowania w myśl art. 379 pkt 5 k.p.c., zachodziła konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania z jednoczesnym zniesieniem postępowania objętego jedyną rozprawą wyznaczoną przez Sąd Okręgowy.

W świetle przytoczonych powyżej okoliczności, na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. orzeczono jak na wstępie.

bp