Wyrok SA w Białymstoku z 29 kwietnia 2020 r. w sprawie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli.

Sygn. akt I ACa 918/19

WYROK

Dnia 29 kwietnia 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący

:

SSA Elżbieta Kuczyńska (spr.)

Sędziowie

:

SA Elżbieta Borowska

SA Krzysztof Adamiak

po rozpoznaniu w dniu 29 kwietnia 2020 r. w Białymstoku

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa H. Ż.

przeciwko S. Ż.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Suwałkach

z dnia 14 listopada 2019 r. sygn. akt I C 643/19

I.  Oddala apelację.

II.  Nakazuje wypłacić ze Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Suwałkach na rzecz kuratora – radcy prawnego W. M. kwotę 4 320 (cztery tysiące trzysta dwadzieścia) złotych, obejmującą podatek VAT, tytułem wynagrodzenia za reprezentowanie w postępowaniu apelacyjnym nieznanego z miejsca pobytu pozwanego S. Ż..

(...)

UZASADNIENIE

Powódka H. Ż. wniosła o zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości położonej w obrębie (...)gminie S., powiat (...), województwo (...), o powierzchni 8 ha 2600 m2, oznaczonej nr działek (...), nieruchomości położonej w S., O. (...) o powierzchni 5172 m ( 2) oznaczonej nr (...) oraz ciągnika marki U. (...) o nr rej. (...). Nadto domagała się również zasądzenia od pozwanego kosztów procesu. Ewentualnie powódka wniosła o rozwiązanie umowy darowizny zawartej w dniu 15 kwietnia 2002 r. przed notariuszem K. J. w Kancelarii Notarialnej w S.. Podniosła, że obdarowany dopuścił się wobec niej zachowań noszących znamiona rażącej niewdzięczności, polegających na porzuceniu gospodarstwa oraz braku zainteresowania losem tego gospodarstwa jak też powódki - jej stanem zdrowia oraz sytuacją finansową.

Postanowieniem z dnia 18 września 2019 r. Sąd Okręgowy ustanowił dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego kuratora w osobie radcy prawnego W. M. celem reprezentowania jego praw w niniejszej sprawie.

Kurator nieznanego z miejsca pobytu pozwanego w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa oraz przyznanie wynagrodzenia według norm przepisanych. Podniósł, że strony łączyła umowa darowizny, a nie umowa przenosząca własność gospodarstwa rolnego w celu wykonania umowy z następcą, dlatego też alternatywne roszczenie o rozwiązanie przedmiotowej umowy w oparciu o art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jest nieuzasadnione. Wskazał, że powódka nie wykazała, aby pozwany dopuścił się wobec niej rażącej niewdzięczności, a nadto oświadczenie o odwołaniu darowizny zostało wysłane na adres pod którym od ośmiu lat nie przebywa, a zatem nie mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 zd. 1 k.c.).Ponadto przyjmując nawet, że pozwany dopuścił się rażącej niewdzięczności względem matki, to żądanie nie mogło zostać uwzględnione z uwagi na upływ terminu określonego w art.899 § 3 k.c.

Wyrokiem z dnia 14 listopada 2019 r. Sąd Okręgowy w Suwałkach oddalił powództwo oraz przyznał ze Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w Suwałkach na rzecz kuratora – radcy prawnego W. M. kwotę 5.313,60 zł, w tym 993,60 zł podatku VAT tytułem wynagrodzenia za reprezentowanie nieznanego z miejsca pobytu pozwanego S. Ż..

Z ustaleń Sądu wynikało, że w dniu 15 kwietnia 2002 r. przed notariuszem K. J. zawarto w formie aktu notarialnego, rep.(...) umowę darowizny, mocą której S. Ż. darowała swojemu synowi S. Ż. nieruchomość położoną w obrębie (...)gminie S., powiat (...), województwo (...), o powierzchni 8 ha 2600 m ( 2) oznaczonej nr działek (...), nieruchomość położoną w S., O. (...) o powierzchni 5172 m ( 2) oznaczonej nr działki (...) oraz ciągnik marki U. (...) o nr rej. (...). Ze zgodnych oświadczeń stron wynikało, iż darowizna została dokonana w związku z zaprzestaniem prowadzenia działalności rolniczej przez darczyńcę. W § 5 aktu postanowiono, iż S. Ż. ustanawia nieodpłatnie na nabytej nieruchomości na rzecz swoich rodziców H. Ż. oraz R. Ż. dożywotnią służebność osobistą polegającą na prawie korzystania ze wszystkich budynków znajdujących się na nieruchomości położnej w (...) wspólnie z obdarowanym.

Początkowo pozwany mieszkał wraz z rodzicami na w/w nieruchomości i zajmował się prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W 2007 r S. Ż. ożenił się i po niedługim czasie wraz z żoną wyjechał do Irlandii. Od tego czasu nie zajmuje się gospodarstwem rolnym, nie interesuje się losem matki oraz nie wspiera jej finansowo. Pozwany utrzymywał sporadyczne kontakty telefoniczne z rodziną do 2012 r. Od tego czasu nie kontaktuje się z matką ani innymi członkami rodziny. Nie był również obecny na pogrzebie swojego ojca, który zmarł w 2012 r.

Powódka ma obecnie 72 lata i posiada umiarkowany stopień niepełnosprawności. Ma problemy z poruszaniem się i wymaga pomocy przy wykonywaniu cięższych czynności. Pomaga jej syn P., który od około 5 lat zajmuje się pracą w gospodarstwie.

W piśmie z dnia 29 maja 2019 r. H. Ż. złożyła oświadczenie o odwołaniu darowizny uczynionej w dniu 15 kwietnia 2012 r. umową zawartą w formie aktu notarialnego. Jako przyczynę odwołania darowizny wskazała dopuszczenie się przez obdarowanego rażącej niewdzięczności względem niej polegającej na porzuceniu darowanego mu gospodarstwa rolnego oraz matki oraz brakiem zainteresowania jej losem. Powódka wezwała syna do stawienia się u notariusza W. U. w Kancelarii Notarialnej w S. celem złożenia stosowanego oświadczenia woli przeniesienia własności w terminie do 24 czerwca 2019 r. Pismo to nie zostało podpisane przez powódkę i nie zostało doręczone S. Ż..

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd uznał powództwo za niezasadne.

W ocenie Sądu przeniesienie przez powódkę na pozwanego własności gospodarstwa rolnego nastąpiło na podstawie umowy darowizny, o czym świadczy

nie tylko nazwa umowy (umowa darowizny), ale przede wszystkim jej treść, wyrażająca wolę bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem majątku darczyńcy (§3 umowy). Co do wzmianki zawartej w umowie, iż została ona zawarta na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, to nie oznacza ona, iż jest to umowa z następcą przewidziana w tej regulacji.

Wskazał, że w tych okolicznościach odwołanie darowizny może nastąpić tylko w sposób przewidziany w art.898 § 1 k.c. i 899 §2 k.c. Stosownie do treści art. 898 §1 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Jednakże aby odwołanie darowizny jako oświadczenie woli darczyńcy wywołało skutki prawne winno zostać złożone obdarowanemu. W niniejszej sprawie takie oświadczenie woli nie zostało złożone pozwanemu. Wprawdzie powódka przedłożyła do akt sprawy sporządzone w formie komputerowej pismo o treści odwołującej darowiznę, jednak sama przyznała, iż nie zostało ono doręczone pozwanemu i nie zna on jego treści, gdyż zostało wysłane na adres pod którym nie mieszka od 2007 r. Brak jest innych dowodów, które wskazywałyby, że ma on wiedzę o złożonym przez powódkę oświadczeniu. W okolicznościach niniejszej sprawy nie można uznać, aby kurator ustanowiony dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego mógł przyjąć takie oświadczenie woli, gdyż przekracza to zakres ochrony praw osoby reprezentowanej, a zatem jest niedopuszczalne. Uznał zatem, iż oświadczenie powódki o odwołaniu darowizny nie wywołało skutku prawnego, dlatego też domaganie się przez nią zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności darowanych mu nieruchomości i ciągnika rolniczego jest przedwczesne i bezpodstawne.

Końcowo zauważył, że nawet przy założeniu, że darowizna została skutecznie odwołana, czemu przeczą poczynione w sprawie ustalenia, zgodzić się należy ze stanowiskiem kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego, iż nastąpiło to z przekroczeniem terminu określonego w art.899 §3 k.c. Odwołanie przez powódkę darowizny po upływie ośmiu lat od momentu gdy pozwany porzucił darowaną mu nieruchomość, zaniechał opieki nad matką i zerwał z nią wszelkie kontakty nastąpiło z przekroczeniem terminu zawitego określonego w art.899 § 3 k.c.

Z uwagi zatem na brak przesłanek warunkujących skuteczne odwołanie darowizny oddalił powództwo.

O kosztach wynagrodzenia kuratora ustanowionego dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego orzekł na podstawie §1 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 2018r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla strony w sprawie cywilnej w zw. z §2 pkt 7 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2015r., poz. 1804 ze zm.).

Apelację od powyższego wyroku wywiodła powódka, która zaskarżyła go w całości i zarzuciła:

1) naruszenie przepisów postępowania, mający istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolną, a nie swobodną, ocenę materiału dowodowego oraz nierozważenie zebranego w sprawie materiału dowodowego w sposób wszechstronny, polegający na ustaleniu, że oświadczenie powódki nie wywołało skutków, podczas gdy zostało oświadczenie zostało przesłane na ostatni adres zamieszkania pozwanego, zaś aktualny jego adres jest ukrywany;

2) naruszenie prawa materialnego, tj. art 899 § 3 k.c. poprzez błędną wykładnię polegającą na tym, że Sąd stanął na stanowisku, że roczny termin na odwołanie darowizny został przekroczony, albowiem pozwany zerwał kontakt z matką 8 lat temu, podczas gdy zachowanie pozwanego ma charakter ciągły, stąd roczny termin należy liczyć od chwili, gdy stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał;

3) nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy, polegające na braku odniesienia się w rozstrzygnięciu Sądu do przedmiotu sporu, zaniechaniu zbadania materialnej podstawy żądania i merytorycznych zarzutów strony, w szczególności zbadania, czy zachowanie pozwanego ma charakter rażącej niewdzięczności, będącej podstawą do odwołania darowizny.

Wskazując na powyższe zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Pozwany reprezentowany przez kuratora w odpowiedzi na apelację wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów wynagrodzenia kuratora według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna.

Zarzuty apelacji nie zawierają dostatecznych argumentów, które mogłyby podważyć prawidłowe rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji. Poczynione przez ten Sąd ustalenia faktyczne Sąd Apelacyjny uznaje za prawidłowe i przyjmuje za własne, co czyni zbędnym ich ponowne przytaczanie. Sąd odwoławczy podziela również ocenę prawną Sądu Okręgowego, przede wszystkim w zakresie dotyczącym bezskuteczności oświadczenia powódki o odwołaniu darowizny oraz w zakresie braku podstaw do stosowania w sprawie art. 89 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników i możliwości rozwiązania umowy zawartej między powódką a pozwanym w oparciu o wymieniony przepis.

Pierwszoplanową kwestią w sprawie, wymagającą szerszego omówienia, jest przewidziana w Kodeksie cywilnym – art. 900 w zw. z art. 898 § 1 k.c. – przesłanka uprawniająca do roszczenia o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli o "zwrotnym" przeniesieniu przedmiotu darowizny darczyńcy, czyli skuteczność oświadczenia o odwołaniu darowizny. Zgodnie zaś z przepisem art. 900 k.c. odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Dopiero skuteczne złożenie obdarowanemu przez darczyńcę oświadczenia o odwołaniu darowizny, uprawnia darczyńcę do wystąpienia z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny. Nawiązując do zarzutu zawartego w pkt. 1) apelacji istotna jest dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ocena, czy oświadczenie woli powódki o odwołaniu darowizny uczynionej pozwanemu zostało mu skuteczne doręczone, w tym, czy pozwany mógł się z nim zapoznać. W dalszej kolejności istotnym zagadnieniem jest, ewentualnie, czy wywołało ono skutki prawne wobec doręczenia odpisu pozwu z załącznikami, wśród których znajdowało się oświadczenie o odwołaniu darowizny - ustanowionemu w sprawie dla pozwanego kuratorowi procesowemu.

Jak wynika z przepisu art. 61 § 1 k.c. oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. W orzecznictwie jednomyślnie w zasadzie przyjmuje się, że dla prawidłowego stosowania wskazanego przepisu nie wymaga się badania, czy adresat rzeczywiście zapoznał się z oświadczeniem woli, ale weryfikuje się, czy istniała taka możliwość. Przy tym, zgodnie z uregulowaną w art. 6 k.c. ogólną regułą, to na składającym oświadczenie woli spoczywa ciężar dowodu, że jego oświadczenie doszło do adresata w taki sposób, że mógł się z nim zapoznać w normalnym toku czynności. W przypadku składania oświadczeń woli, tak jak w tym przypadku, za pośrednictwem operatora pocztowego, dla oceny, czy adresat mógł zapoznać się ze złożonym oświadczeniem woli, istotne są okoliczności tego doręczenia.

W tym zakresie należy zauważyć, że w aktach sprawy znajduje się dowód nadania pisma zawierającego oświadczenie woli o odwołaniu przez powódkę darowizny (k. 16), jednak bezspornym jest, że zostało ono przesłane na adres pod którym pozwany od lat nie zamieszkuje i nie przebywa, bowiem faktycznie przebywa za granicą. Niewątpliwie zatem pozwany nie otrzymał skutecznie przed procesem wspomnianego oświadczenia powódki o odwołaniu darowizny. Nie może więc ostać się twierdzenie skarżącej, że oświadczenie o odwołaniu darowizny dotarło do pozwanego przed procesem.

Chociaż nie budzi wątpliwości to, że pozew może zawierać materialnoprawne oświadczenie woli kształtujące treść stosunku prawnego lub nawet stosunek ten niweczące i w judykaturze przyjmuje się, że samo wniesienie pozwu w tym przedmiocie i doręczenie jego odpisu pozwanemu jest wystarczające do uznania, że opisywana przesłanka została spełniona (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., III CSK 260/11, Lex nr 1108815), to prawidłowo Sąd pierwszej instancji przyjął, że nie jest prawnie dopuszczalne i skuteczne złożenie w ten sposób oświadczenia woli, które w zamiarze jego nadawcy ma wywołać skutek materialnoprawny - wobec kuratora procesowego ustanowionego w trybie przepisów art. 143 i nast. k.p.c. dla strony nieznanej z miejsca pobytu. W judykaturze utrwalony jest pogląd, że ustanowiony w ten sposób kurator procesowy ma podejmować za nieobecnego jedynie czynności procesowe, które są niezbędne dla obrony jego praw w toku całego procesu. Kurator uprawniony jest więc do składania oświadczeń woli w imieniu reprezentowanej strony, ale tylko oświadczeń mających charakter procesowy. Przyjęcie przez kuratora oświadczenia o odwołaniu darowizny, którego istotą jest rozwiązanie stosunku prawnego, a więc wywołanie wyłącznie skutku materialnoprawnego, przekracza zakres ochrony praw osoby reprezentowanej, zatem należy je uznać za niedopuszczalne ze względu na sprzeczność z ustawowymi uprawnieniami kuratora wynikającymi z przepisu art. 143 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2007 r., sygn. akt II CSK 261/07, OSNC-ZD 2008/3/84). Uprawnienia takiego kuratora są wiec inne, niż w przypadku ustanowienia dla strony kuratora, o którym mowa w art. 184 § 1 k.r.io. O ile kurator ustanowiony w trybie art. 143 k.p.c. dokonuje czynności procesowych, o tyle kurator ustanowiony na podstawie art. 184 § 1 k.r.i.o. dokonuje wszelkich czynności dotyczących osoby i majątku nieobecnego, kierując się ochroną jego praw. Kurator ten bowiem powoływany jest do dokonywania czynności materialnoprawnych i procesowych w imieniu nieobecnego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 1994 r., sygn. II CR 18/94, Lex nr 80722). Umocowanie tego kuratora ma swe źródło w orzeczeniu sądu opiekuńczego wydanym na podstawie ustawy, a jego czynności stosownie do treści przepisu art. 95 § 2 k.c. wywierają skutki bezpośrednio dla zastąpionego. Zakres uprawnień kuratora nie jest określony ustawowo i zależy od potrzeb i rodzaju kurateli (art. 604 k.p.c.), a legitymacja do złożenia wniosku o ustanowienie kuratora dla osoby nieobecnej, przysługuje "osobie zainteresowanej" (art. 601 k.p.c.). Zatem, nie przesądzając w tym miejscu o zasadności ewentualnego wniosku o ustanowienie kuratora dla pozwanego w trybie przepisu art. 184 § 1 k.r.io., wskazać należy, że doręczenie oświadczenia woli wywołującego skutek materialnoprawny, mogłoby być skuteczne jedynie do rąk tego kuratora.

Wobec ustalenia, że złożenie przez powódkę oświadczenia o odwołaniu darowizny okazało się nieskuteczne, albowiem nie doszło do adresata w sposób, w który mógłby się on z nim zapoznać ani przed procesem ani poprzez doręczenie odpisu pozwu w tym postępowaniu kuratorowi procesowemu ustanowionemu w trybie art. 143 k.p.c., zarzuty apelacji były chybione i nie mogły odnieść skutku. W tych okolicznościach zbyteczne było roztrząsanie pozostałych zarzutów skarżącej, dotyczących istnienia podstaw do odwołania darowizny i terminu z art. 899 § 3 k.c. Sam bowiem fakt, iż nie doszło do skutecznego odwołania darowizny uniemożliwia skuteczne wystąpienie z roszczeniem o zwrotne przeniesienie własności wobec czego powództwo podlegało oddaleniu, jak słusznie ocenił też Sąd pierwszej instancji.

Sąd pierwszej instancji prawidłowo zatem rozpoznał istotę sprawy i nie dopuścił się naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. prawidłowo ustalając, że pozwany nie otrzymał pisemnego oświadczenia woli o odwołaniu darowizny, ani nie miał możliwości zapoznania się z nim z uwagi na wysłanie go na nieaktualny adres. Słusznie przyjął, że kurator procesowy dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego mógł skutecznie otrzymać odpis pozwu i reprezentować w sporze stronę podejmując stosowne czynności procesowe, ale nie mógł skutecznie odebrać oświadczenia woli powódki o odwołaniu darowizny.

Z tych względów Sąd Apelacyjny oddalił apelację na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach instancji odwoławczej orzeczono na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. Wysokość wynagrodzenia należnego kuratorowi ustanowionemu dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego ustalono na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 2018 r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia i zwrotu wydatków poniesionych przez kuratorów ustanowionych dla drugiej strony w sprawie cywilnej (Dz.U. 2018 poz. 536) w zw. z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2018 poz. 265 – t.j.)

(...)