UZASADNIENIE
Powodowie S. T. i F. T. domagali się zasądzenia od strony pozwanej (...) S.A. w W. zadośćuczynienia w kwotach po 150.000 zł dla każdego z powodów z odsetkami ustawowymi od dnia 27 sierpnia 2007 r. do dnia zapłaty oraz zwrotu kosztów procesowych.
Wyrokiem z dnia 18.01.2012 r. Sąd Okręgowy w Świdnicy w punkcie I zasądził od strony pozwanej na rzecz powódki S. T. kwotę 50.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 7.12.2011 r. do dnia zapłaty, w punkcie II zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda F. T. kwotę 50.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 7.12.2011 r. do dnia zapłaty, zaś w punkcie III dalej idące powództwo oddalił. W punkcie IV Sąd nie obciążył powodów obowiązkiem zwrotu kosztów procesu stronie pozwanej, zaś w punkcie V nakazał pozwanej, aby uiściła na rzecz Skarbu Państwa kwotę 5.000 zł tytułem opłaty, od której powodowie byli zwolnieni.
W ocenie Sądu Okręgowego, w stanie faktycznym niniejszej sprawy powództwo było uzasadnione w części.
Powodowie wskazali jako podstawę żądania zasądzenia na ich rzecz kwot po 150.000 zł przepisy art. 446 § 2, § 3 i § 4 k.c. Sąd Okręgowy podniósł, że powodowie nie domagali się renty, zaś roszczenia o zadośćuczynienie nie mogli oprzeć na przepisie art. 446 § 4 k.c., jako nie mającego zastosowania w niniejszej sprawie z uwagi na datę śmierci poszkodowanego. Zasadne było zatem jedynie roszczenie powodów o przyznanie im kwoty pieniężnej z tytułu znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej po śmierci syna. Rozważając wysokość należnego powodom z tego tytułu odszkodowania, Sąd Okręgowy miał na względzie, że powodowie byli bardzo związani emocjonalnie z synem P. i nadal nie mogą się pogodzić z jego śmiercią. Przestali się spotykać z innymi ludźmi, osłabieniu uległa ich aktywność życiowa, korzystają z pomocy psychologa, cierpią na zaburzenia adaptacyjne, pogorszyło się również ich zdrowie fizyczne. Zniweczeniu uległy ich plany na przyszłość – zmarły syn P. zamierzał założyć działalność ogrodniczą i zatrudniać ojca oraz pomagać bratu w warsztacie, który miał zostać w przyszłości przez powodów wybudowany. Ponadto powodowie utracili wsparcie i pomoc ze strony syna. W tych okolicznościach Sąd uznał, że odszkodowanie należne każdemu z powodów wynosi po 100.000 zł, zmniejszył jej jednak o połowę przyjmując, że syn powodów w 50% przyczynił się do swojej śmierci, nie zapiął bowiem pasów bezpieczeństwa. W toku postępowania karnego ustalono, że zmarły nie zostałby wyrzucony z samochodu, gdyby był zapięty w pasy i istniałoby wówczas bardzo duże prawdopodobieństwo, że nie doszłoby do jego zgonu. Odsetki ustawowe od przyznanej powodom kwoty Sąd zasądził od dnia 7.12.2011 r., tj. od dnia następnego po doręczeniu pozwanej pozwu, wskazując, że choć powodowie zgłosili w toku postępowania likwidacyjnego żądanie zapłaty z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej (na co wskazują pisma pozwanego z 3.01.2008 r. i 7.11.2008 r.), to nie udowodnili, by kiedykolwiek wzywali stronę pozwaną do zapłaty kwoty 300.000 zł. Ich roszczenie należało zatem uznać za wymagalne dopiero po doręczeniu pozwanemu pozwu (tj. wezwaniu go do zapłaty).
Apelacje od powyższego rozstrzygnięcia wywiodły obie strony postępowania.
Powodowie zaskarżyli wyrok w części, w jakiej ich powództwo zostało oddalone. Domagali się zmiany wyroku przez zasądzenie pozostałej części żądanego przez nich roszczenia z odsetkami ustawowymi od dnia 27.09.2007 r. do dnia zapłaty oraz zasądzenia na ich rzecz zwrotu kosztów postępowania. Zarzucili:
- naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez dowolne przyjęcie, że uszczerbek powodów, polegający na znacznym pogorszeniu ich sytuacji życiowej, przyjął rozmiar po 100.000 zł na każdego z powodów;
- naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez dowolne przyjęcie, że stopień przyczynienia się poszkodowanego wynosi 50%;
- naruszenie art. 817 § 1 i 2 k.c. przez odmienne niż w ich dyspozycji określenie terminu wymagalności roszczenia odsetkowego.
Strona pozwana zaskarżyła wyrok Sądu I instancji w części, w jakiej zostało na rzecz każdego z powodów zasądzone odszkodowanie ponad kwotę 15.000 zł wraz z odsetkami, a także w części dotyczącej rozstrzygnięcia o odsetkach od kwot 15.000 zł za okres od dnia 7.12.2011 r. do dnia 17.01.2012 r. Ponadto zaskarżyła orzeczenie w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu. Domagała się zmiany wyroku przez oddalenie powództw S. T. i F. T. ponad kwotę 15.000 zł z odsetkami od dnia 18.01.2012 r. na rzecz każdego z powodów, a także zmiany rozstrzygnięcia o kosztach procesu i zasądzenia na rzecz pozwanej zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego. Ewentualnie wniosła o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Zarzuciła:
- naruszenie art. 446 § 3 k.c. przez przyjęcie, że w ustalonym stanie faktycznym kwota po 100.000 zł na rzecz każdego z powodów stanowi stosowane odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej;
- naruszenie art. 362 k.c. przez przyjęcie, że poszkodowany przyczynił się do powstania szkody jedynie w 50%;
- naruszenie art. 455 k.c. przez jego błędne zastosowania i nie uwzględnienie obowiązku wyrokowania według stanu sprawy z chwili orzekania, a w konsekwencji zasądzenie odsetek od kwoty odszkodowania od dnia 7.12.2011 r.;
- naruszenie art. 481 § 1 k.c. przez przyjęcie, że wymagalność roszczenia w kwocie zasądzonej w wyroku istniała już od dnia 7.12.2012 r.;
- naruszenie art. 233 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, a w szczególności przez przyjęcie, że powodom należy się odszkodowanie w łącznej kwocie 200.000 zł, pomniejszone o przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody, przez ustalenie, że powód wybudowałby z powodami dom z warsztatem i prowadziłby warsztat z bratem, a z ojcem firmę ogrodniczą;
- naruszenie art. 233 k.p.c. przez przyjęcie, że sytuacja powodów spełnia przesłanki uzasadniające nieobciążenie ich kosztami postępowania związanymi z przegraną przez nich częścią procesu, naruszenie art. 102 k.p.c. przez przyjęcie, że miał miejsce wypadek szczególnie uzasadniony w jego rozumieniu oraz naruszenie art. 98 w zw. z art. 100 k.p.c. przez ich niezastosowanie i przyjęcie, że powodowie nie są zobligowani do zwrotu części kosztów postępowania na rzecz strony pozwanej.
W odpowiedzi na apelację powodów strona pozwana domagała się jej oddalenia.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Wyrok Sądu I instancji podlegał w zaskarżonym zakresie uchyleniu z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy.
Powodowie domagali się zasądzenia na rzecz każdego z nich kwot po 150.000 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną śmiercią ich syna P. T. w wyniku wypadku w dniu 26.08.2007 r. Profesjonalny pełnomocnik powodów wskazał jako podstawę żądania przepisy art. 446 § 2 , 3 i 4 k.c., podkreślając, że przepisy te obejmują swoim zakresem zmiany w sferach dóbr materialnych i niematerialnych członków rodziny zmarłego. Sąd Okręgowy wskazał, że powodowie nie domagali się renty, a ze względu na datę zdarzenia nie mają podstaw do żądania zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 4 k.c. i rozpatrzył sprawę jedynie w świetle § 3 powołanego przepisu, rozważając przesłanki przyznania powodom odszkodowania za znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.
Stanowisko Sądu I instancji, iż wobec powołania przez pełnomocnika powodów jako podstawy prawnej żądania przepisu art. 446 § 4 k.c. zgłoszone przez powodów żądanie zadośćuczynienia podlegało oddaleniu, było w ocenie Sądu Apelacyjnego nieprawidłowe.
W pierwszej kolejności wskazać należy, że profesjonalny pełnomocnik powodów nieudolnie skonstruował żądanie pozwu – wskazał jako podstawę żądania kwot po 150.000 zł na rzecz każdego z powodów przepisy art. 446 § 2, 3 i 4 k.c. nie precyzując ani w pozwie, ani na rozprawie, jaka część jego żądania dotyczy odszkodowania, a jaka zadośćuczynienia (i w ogóle nie zgłaszając żądania znajdującego oparcie w § 2 powołanego przepisu) – a ponadto jako podstawę żądania zadośćuczynienia wskazał przepis art. 446 § 4 k.c., który z uwagi na datę powstania szkody nie mógł mieć w niniejszej sprawie zastosowania. Jednocześnie wymaga podkreślenia, że nawet w wypadkach reprezentowania stron przez profesjonalnego pełnomocnika, rolą sądu rozpoznającego sprawę jest po pierwsze dokładne ustalenie zakresu żądań pozwu i wyjaśnienie zawartych w nim nieścisłości, a po wtóre - rozstrzygnięcie o zasadności żądania w świetle wszystkich, a nie tylko powołanych przez stronę lub jej pełnomocnika (a w szczególności powołanych błędnie), przepisów prawa. Przypomnienia wymaga, że Sąd nie jest związany wskazaną przez strony podstawą prawną, a jedynie przedstawioną przez nie podstawą faktyczną żądania.
W niniejszej sprawie, wobec wysunięcia przez powodów roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę, i jednoczesne powołanie przez ich pełnomocnika jako podstawy prawnej roszczenia przepisów art. 446 § 2, 3 i 4 k.c. Sąd Okręgowy winien był w pierwszej kolejności wezwać pełnomocnika powodów do doprecyzowania roszczenia, tj. wskazania, w jakiej części jego żądanie dotyczy zadośćuczynienia, a w jakiej odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej, a następnie rozważyć zasadność roszczeń powodów w świetle wszystkich, nie zaś tylko wskazanych przez strony lub ich pełnomocnika, przepisów prawa. Jak wynika z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13.07.2011 r. (III CZP 32/11), Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c., także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. W ocenie Sądu Apelacyjnego przytoczone przez powodów w niniejszej sprawie okoliczności faktyczne uzasadniały rozważenie zgłoszonego przez nich roszczenia o zadośćuczynienie w świetle przepisów art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c. Oddalenie przez Sąd I instancji zgłoszonego przez powodów roszczenia o zadośćuczynienie jedynie z uwagi na brak możliwości zastosowania w niniejszej sprawie przepisu art. 446 § 4 k.c. skutkowało w ocenie Sądu Apelacyjnego rażącym naruszeniem prawa materialnego, które w granicach wniesionej przez powodów apelacji Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę z urzędu, i które uzasadniało wniosek o nierozpoznaniu przez Sąd I instancji istoty sprawy. Apelacja powodów, w której żądali oni podwyższenia zasądzonej na ich rzecz kwoty, powołując się nota bene po raz kolejny nie tylko na okoliczności wskazujące na pogorszenie ich sytuacji życiowej, ale również na rozmiar ich krzywdy i utratę więzi ze zmarłym synem, była zatem częściowo uzasadniona, choć z innych przyczyn niż wskazane w jej treści.
Sąd Apelacyjny podzielił również częściowo argumenty przytoczone w apelacji przez stronę pozwaną. Ustalenie należnego powodom odszkodowania za pogorszenie ich sytuacji życiowej na skutek śmierci syna na kwoty po 100.000 zł nie znajduje bowiem uzasadnienia w świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Przyznane przez Sąd I instancji z tego tytułu kwoty uznać należy za wygórowane. Niewątpliwym jest, że na skutek śmierci syna powodowie doznali wielkiej krzywdy, podupadli na zdrowiu i utracili oparcie bliskiej osoby. Należy mieć jednak na uwadze, że roszczenia rodzin ofiar nieszczęśliwych wypadków należą do innej kategorii niż roszczenia osób bezpośrednio w tych wypadkach poszkodowanych, zaś z posiadanej przez Sąd Apelacyjny z urzędu wiedzy wynika, że zadośćuczynienia przyznawane za cierpienie i krzywdę wywołaną utratą oparcia bliskiej osoby lub pogorszenie sytuacji życiowej rozumiane jako osłabienie aktywności życiowej nie osiągają tak znacznych kwot, jak świadczenia dla osób, które na skutek wypadków borykają się z poważnymi problemami wynikającymi z utraty zdrowia, sprawności fizycznej i psychicznej i koniecznością zażegnania planów życiowych. Co więcej – twierdzenia, na podstawie których Sąd I instancji ustalił wysokość należnego powodom odszkodowania miały w części charakter wysoce hipotetyczny, zmarły nie miał bowiem konkretnych planów założenia firmy ogrodniczej i zatrudnienia w niej ojca, zaś realizacja planu udzielania przez zmarłego pomocy bratu w warsztacie wymagałaby przede wszystkim wybudowania tego warsztatu. Przed wypadkiem P. T. był zaś od kilku lat bezrobotny i oczekiwał na pójście do wojska. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd I instancji winien mieć te okoliczność na uwadze.
Zastrzeżenia Sądu Apelacyjnego budzi również kwestionowane przez obie strony rozstrzygnięcie przez Sąd I Instancji w przedmiocie terminu wymagalności roszczenia powodów.
W niniejszej sprawie powodowie żądali odsetek od kwoty roszczenia od dnia 27.08.2007 r., tj. od dnia następującego po dniu wypadku, jakiemu uległ ich syn. Z art. 14 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 22.05.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (u.u.o.), zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie w terminie 30 dni licząc od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie. W przypadku gdyby wyjaśnienie w terminie, o którym mowa w ust. 1, okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania okazało się niemożliwe, odszkodowanie wypłaca się w terminie 14 dni od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe, nie później jednak niż w terminie 90 dni od dnia złożenia zawiadomienia o szkodzie, chyba że ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania zależy od toczącego się postępowania karnego lub cywilnego. Data wymagalności roszczenia powodów była zatem w świetle przytoczonych przepisów w pełni zależna od terminu zgłoszenia szkody w postępowaniu likwidacyjnym. Tymczasem profesjonalny pełnomocnik powodów nie domagał się w toku postępowania dopuszczenia dowodu z akt postępowania likwidacyjnego. W ocenie Sadu Apelacyjnego fakty, z których wynika termin wymagalności roszczenia, jako należące do najistotniejszych w sprawie, powinny były zostać wyjaśnione przez sąd w trybie art. 212 k.p.c., tj. przez zadawanie pytań stronom, nawet w przypadku bezczynności ich profesjonalnego pełnomocnika. Można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że termin zgłoszenia szkody przez powodów należałby w niniejszej sprawie do okoliczności bezspornych, a w przypadku sporu lub wątpliwości za zasadne należałoby uznać dopuszczenie z urzędu dowodu z akt postępowania likwidacyjnego. Stanowisko Sądu Okręgowego, który mając wiedzę o zgłoszeniu przez powodów w toku postępowania likwidacyjnego żądania odszkodowawczego oraz możliwość ustalenia daty zgłoszenia przez nich szkody, zasądził odsetki na rzecz powodów dopiero od dnia następującego po dacie doręczenia pozwanemu pozwu, nie było zatem prawidłowe.
Jednocześnie należy podkreślić, że Sąd I instancji trafnie zauważył, iż w przypadku roszczeń o odszkodowanie za pogorszenie sytuacji życiowej (lub zadośćuczynienie) termin ich wymagalności nie może być liczony od dnia ogólnego zgłoszenia szkody, ale dopiero od dnia zgłoszenia żądania zapłaty odszkodowania lub zadośćuczynienia w konkretnym rozmiarze.
W tym miejscu zauważyć również trzeba, że nie zasługują na uwzględnienie argumenty strony pozwanej, jakoby wymagalność roszczenia powodów miała miejsce dopiero z dniem wyrokowania przez Sąd I instancji w przedmiocie ich żądań. Mimo pewnej swobody sądu przy orzekaniu o zadośćuczynieniu, wyrok zasądzający zadośćuczynienie nie ma charakteru konstytutywnego, lecz deklaratywny. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 18.02.2011 r. (I CSK 243/10), jeżeli zobowiązany nie płaci zadośćuczynienia w terminie wynikającym z przepisu szczególnego lub w terminie ustalonym zgodnie z art. 455 in fine k.c., uprawniony nie ma niewątpliwie możliwości czerpania korzyści z zadośćuczynienia, jakie mu się należy już w tym terminie. Odsetki za opóźnienie w zapłacie zadośćuczynienia należnego uprawnionemu w danym terminie są zatem mu należne od tego właśnie terminu (terminu wymagalności). Dopuszczalność różnego ustalenia terminów wymagalności roszczenia o zadośćuczynienie wynika z tego, że wysokość krzywdy może być zmienna w czasie, przez co w miarę upływu czasu różna może być wysokość należnego zadośćuczynienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1999 r., II CKN 477/98). Przyznanie przez Sąd odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia od innej (późniejszej) daty niż data wynikająca z przepisów (tj. 30 dni od zgłoszenia szkody), w tym od daty doręczenia odpisu pozwu lub wyrokowania, jest zatem uzasadnione w przypadkach ustalenia późniejszego terminu wymagalności całości lub części roszczenia z uwagi na okoliczności konkretnej sprawy.
Powyższe stanowisko znajduje pełne zastosowanie w sprawach o odszkodowanie za pogorszenie sytuacji życiowej. Skoro zaś w niniejszej sprawie niewątpliwym jest, że okoliczności, które stały się podstawą ustalenia stanu faktycznego w niniejszej sprawie, zaistniały przed dniem wniesienia powództwa, stanowiły bowiem konsekwencję śmierci syna powodów w sierpniu 2007 r., to brak jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, by dochodzona przez powodów kwota była wymagalna dopiero od dnia wydania wyroku. Poniesiona przez powodów krzywda/szkoda istniała w pełnym rozmiarze już przed wniesieniem przez nich powództwa i mogła zostać ustalona przez pozwanego będącego profesjonalistą z zakresu likwidacji szkód w określonym przez ustawę terminie od zgłoszeniu przez powodów odpowiedniego żądania.
Co do zarzutu kwestionującego wysokość przyczynienia, to wprawdzie sposób przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego mógł nasuwać zastrzeżenia proceduralne, ale nie zostały one dostatecznie sprecyzowane w apelacji. Sama wysokość przyjęta przez Sąd I instancji w okolicznościach niniejszej sprawy wydaje się nie budzić wątpliwości.
Podsumowując powyższe rozważania stwierdzić należy, że choć zgodnie z regułą kontradyktoryjnego procesu (art. 6 k.c., art. 232 k.p.c.), co do zasady to na stronach ciążą obowiązki wykazania podnoszonych przez nie twierdzeń, to aktywne ustalenie i wyjaśnienie okoliczności spornych jest również obowiązkiem Przewodniczącego (art. 212 k.p.c.), a ponadto w niektórych sytuacjach dopuszczenie z urzędu dowodu nie wskazanego przez stronę jest nie tylko możliwe i celowe, ale wręcz niezbędne do prawidłowego rozpoznania sprawy (por. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz pod red H. Doleckiego, komentarz do art. 232 k.p.c., LEX 2011). Z sytuacją taką mamy w ocenie Sądu Apelacyjnego do czynienia w niniejszej sprawie, z uwagi na wyjątkową nieudolność reprezentującego powodów pełnomocnika.
Z uwagi na powyższe Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylił wyrok w zaskarżonej części, tj. w punktach I i II ponad zasądzone w nich kwoty 15.000 zł z odsetkami od dnia 18.01.2012 r. (w tym uchylił zatem rozstrzygnięcie o odsetkach od kwot 15.000 zł za okres od dnia 7.12.2011 r. do dnia 17.01.2012 r.), a także w punktach III, IV i V i przekazał sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. W zakresie zasądzenia na rzecz powodów tytułem odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej kwot po 15.000 zł z odsetkami od dnia 18.01.2012 r. rozstrzygniecie Sądu I instancji nie zostało zaskarżone, jest zatem prawomocne.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy ustali treść żądania pozwu (wyjaśni w jakiej części żądanie powodów dotyczy zadośćuczynienia, w jakiej zaś odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej), przeprowadzi uzupełniające postępowanie dowodowe i dokona oceny przesłanek zasadności żądań pozwu kierując się wykładnią prawa i wytycznymi Sądu Apelacyjnego zawartymi w niniejszym uzasadnieniu.
Z uwagi na powyższe Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., orzeczono jak w sentencji.
bp